زیورآلات اقوام ترکمن؛ جواهرات منحصر به فرد قوم ترکمن

در ایران ساخت و استفاده از زیورآلات بخش مهمی از هنر‌های سنتی محسوب می‌شد. یافته‌های باستان‌شناسی نیز گواه این موضوع است. استفاده از زیورآلات در میان اقوام ترکمن رایج است و پیوند بسیار غنی با آداب و رسوم این قوم دارد. به عبارت دیگر زیورآلات اقوام ترکمن، هم جنبه خودآرایی و هم جنبه فرهنگی و مذهبی دارد.

اقوام ترکمن چه کسانی هستند؟

ترکمن‌ها با زبان ترکی و بیش از 12 گروه قبیله‌ای و میراث قومی شناخته می‌شوند. اقوام ترکمن عشایری بودند که قبیله‌ای زندگی می‌کردند، دام پرورش می‌دادند، همچنین اسب پرورش می‌دادند و گاهی اوقات مناطق مسکونی شهری را برای به دست آوردن غنایم غارت می‌کردند. این اقوام برای داشتن مراتع سبز، سالی دو یا سه بار کوچ نشینی می‌کردند. ترکمن‌ها فرهنگ و تمدن ایرانی را به ارث برده‌اند. ایران بیشترین جمعیت قبیله ترکمن را متمرکز در استان گلستان دارد و استفاده از جواهرات در این قوم بسیار رایج است.

خصوصیات بارز زیورآلات اقوام ترکمن

از خصوصیات بارز زیورآلات اقوام ترکمن، وزن سنگین و ابعاد بزرگ زیورآلات‌شان می‌باشد. این زیورآلات معمولاً از نقره ساخته می‌شوند. از این جهت صنعت زیور‌سازی قوم ترکمن را نقره کاری نیز می‌گویند. علاوه بر نقره از فلزات کم ارزش‌تر مثل ورشوو و آلیاژ برنج و همچنین از ورقه‌های طلا و آب طلا نیز استفاده می‌کردند.

در گذشته از زیور آلات نقره استفاده فراوانی داشته است. علت این امر این است که قیمت نقره در مقایسه با طلا کمتر بوده و امکان استفاده از آن در سطح عموم مردم را فراهم می‌کرده است. به این دلیل که ذات هنر مردمی این است که در دسترس همه باشد و در این میان استثنایی وجود نداشته باشد. به خاطر کراهت استفاده از طلا برای مردان در دین اسلام، یکی دیگر از دلایل استفاده از نقره بود. در واقع هنرمندان ترکمن سعی داشتند با ساخت اشیایی از قبیل جای دعا و جا قرآنی و زیورآلات، هنر خود را به طوری عرضه کنند که هم سنت و رسوم قدیمی را حفظ کرده باشند و هم از قواعد دینی سرپیچی نکرده باشند.

انواع زیورآلات اقوام ترکمن

قطعات زیورآلات اقوام ترکمن توسط عشایر ساخته می‌شود. بعضی از آن زیورآلات توسط صنعت گران مستقر در شهر ساخته می‌شود. نکته قابل توجه دیگر زیورآلات قوم ترکمنی که بخشی از فرهنگ آنان به شمار می‌رود، استفاده از آویز‌های مختلف است که در هنگام حرکت سر و صدا ایجاد می‌کند. امروزه این زیورآلات به سبب بزرگ بودنشان، بیشتر به عنوان تزیینات در دکوراسیون استفاده می‌شود. نقوش و ظریف کاری‌هایی که روی زیورآلات اقوام ترکمن در ایران لحاظ می‌شود نیز بسیار اصیل است. زیورآلات ترکمنی را بر اساس نوع کاربردشان می‌توان به یازده گروه تقسیم‌بندی کرد. از جمله:

1. زیورآلات لباس
2. الف) چاپراز: نام این زیور ترکیبی است از دو کلمه چپ و راست که دو تکه زیور به یکدیگر متصل‌اند و اشکال مختلفی دارند. این زیور در روپوش زنان قوم ترکمن به نام ( دون ) مورد استفاده قرار می‌گیرد.

ب) تِنِه چیر: تنه چیر زیوری است که اغلب مثلث کوچک در وسط آن به چشم می‌خورد و نقش‌های ریز هندسی دیگر در اطراف آن قرار دارد. «تنه چیر» مانند گوشواره‌ی جفت شکل هم ساخته می‌شود که یکی در طرف چپ و آن یکی در طرف راست کت قرار می‌گیرد. از «تنه چیر» بیشتر زنان «تکه» استفاده می‌کنند.

ج) سکه: روی کت دختران و زنان ترکمنی در دو طرف لباس‌شان، بین «تنه چیر» و «چاپراز» با سکه‌های قلاب دار و قدیمی (حلقه) که به لباس دوخته می‌شود، زینت پیدا می‌کند و روی آستین‌های کت هم معمولاً ردیف‌هایی از سکه‌های قدیمی دوخته می‌شود.

د) بازبند (بازوبند): بازو بند یا (قول باغ) یکی دیگر از زیورآلات اقوام ترکمن که به دو شکل است. یکی مربعی بوده که دو شاخ قوچ نقره‌ای بر روی آن لحیم شده و دیگری دایره‌ای شکل است و تک نگینی در وسط آن قرار دارد. معمولاً این زیور را با شرابه‌هایی زینت می‌دهند. بازوبند در قسمت بازو به کت زنان و دختران دوخته می‌شود.

2. 2. زیورآلات سر و پیشانی

الف) خازاوا: زنان یموت سربند خود را (خازاوا) و زیور‌هایی که به آن می‌دوزند را «خازاوا شای» می‌گویند. سربند زنان یموت به شکل مربع و قرمز رنگ است که آن را به صورت نواری چند لایه درآورده و به دور سر می‌بندند.

ب) اگمه: زنان طوایف «تکه» و «گوگلان» از پوشال جارو برای سربند استفاده می‌کردند و دور پوشال را پارچه ابریشمی می‌دوختند. این زیور را «اگمه» می‌گویند. روی این زیور را با نگین‌هایی از سنگ‌های گران بهای رنگی و عقیق مرصع می‌کنند.

ج) قبه (قبا): قبه زیوری است به شکل نیمکره که دور تا دور آن شرابه‌هایی آویزان است. روی این شرابه‌ها نگین‌هایی از عقیق می‌گذارند که نگین اغلب آن‌ها به رنگ قرمز است. روی نیمکره قبه را نیز با سیم‌های بافته نقره‌ای که (سیم بورما) نام دارند، تزیین می‌کنند.

3. زیورآلات مو

الف) آسیق: آسیق یکی دیگر از زیورآلات اقوام ترکمن که به شکل قلب است و در اندازه‌های متفاوت تهیه می‌شود. در وسط این زیور نگینی بزرگ از سنگ‌های قیمتی قرار دارد که رنگ آن قرمز و زرشکی می‌باشد. این زیور در پشت، روی کمر قرار می‌گیرد و زیوری است برای زنبنی که مو‌های خود را در پشت می‌بندند و معمولاً تازه عروسان از آن استفاده می‌کنند.

ب) مونجوق: مونجوق زیوری است که از قطعه‌های هندسی شکل در طول و عرض تشکیل شده است. تعداد قطعه‌ها متفاوت‌اند و به کوچکی و بزرگی این زیور بستگی دارد. در آخر مونجوق یک ردیف منگوله نقره‌ای آویزان است که سر آن‌ها نیز گلوله‌هایی کوچک توسط زنجیر آویزان شده که به آن «دوومه» می‌گویند. داخل این دوومه‌ها سنگریزه، ساچمه‌های کوچک و یا براده آهن قرار می‌دهند تا هنگام حرکت صدا ایجاد شود.

4. 4. زیور گوش

زیور گوش نیز از زیورآلات اقوام ترکمن است که فقط گوشواره می‌باشد که «قولاق حالقا» نام دارد. گوشواره زنان یموت به شکل دایره و گوشواره زنان تکه به شکل مثلث است. گوشواره‌ها دارای نقش‌ها و طرح‌های زیادی هستند. که شامل: شاخ قوچ، سر پرنده، نوک پرنده، سر مار، ستاره و هلال و پرنده بال گشوده می‌باشد.

5. زیور‌های گردن و سینه (گردنبند و یا سینه ریز):

الف) بیقاو (طوق): حلقه بزرگ طوق مانندی را می‌گویند که یک طرف آن به وسیله گیره باز و بسته می‌شود و در قسمت جلوی گردن قرار می‌گیرد. روی این زیور طلا کاری شده است و نگین‌هایی بر روی آن قرار دارد.

ب) گُل یقه: در واقع نقش دکمه پیراهن را دارد. از نظر شکل، دقیقاً شکل سپر را دارد.

ج) تومار: این زیور آویزه گردنی است که اغلب به شکل مثلث است و بر قاعده آن استوانه تو خالی لحیم شده است.

د) داغداغان: چوپ خراطی شده درخت داغداغان را به گهواره نوزادان می‌بندند تا حافظ سلامتی نوزاد باشد. به این دلیل که این درخت در بین ترکمن‌ها، درخت مقدسی است.

6. زیور مچ دست:

بیله زیک (النگو) یکی دیگر از زیورآلات اقوام ترکمن که دست‌بندی قطور و بزرگ است که دو سر آن در پشت دست به هم می‌رسند و دو طرف این قسمت دارای دندانه است که از این قسمت دستبند را به دست می‌بندند.

7. 7. زیور انگشت

یوزوک (انگشتر) نیز یکی دیگر از زیورآلات اقوام ترکمن است. زنان ترکمنی بیشتر یک انگشتر به انگشت‌شان می‌کنند اما گاهی اوقات 4 الی 5 انگشتر که با زنجیر به هم متصل‌اند نیز استفاده می‌کنند. به این نوع انگشتر‌های ترکمنی «کوکن لی یوزوک» می‌گویند.

8. 8. زیور کمر (کمربند):

در زبان ترکمنی کمربند را «قوشاق» می‌گویند. زنان ثرونمند ترکمنی اغلب از این نوع کمربند استفاده می‌کردند. روی کمربند را با فیروزه‌ها و عقیق جواهر نشان می‌کردند و انتهای کمربند سگک و قلاب زیبایی بوده است.

9. سایر زیور‌های مربوط به زنان ترکمن:

به غیر از این مواردی که تا اینجا گفته شد، در نقره کاری ترکمن وسایل نقره‌ای دیگری هم ساخته می‌شد. از جمله آن‌ها: کارد‌های نقره‌ای و شانه یا «باش داراق» بود.

10. زیور‌های ابزار کار:

الف) سارماق: سارماق از وسایل ریسندگی پشم است که پشم‌های فیتیله شده را به دور سارماق می‌پیچانند.

ب) ایقماچ: این هم از وسایل ریسندگی است که آن را در انتهای دوک نخ ریسی می‌گذارند تا وزن آن سنگین شود و در هنگام تابندگی نخ جمع نشود.

ج) یونگسه ( انگشتانه): یونگسه از وسایل سوزن دوزی است و اغلب یک انگشتری با رنجر به آن وصل است. انگشتانه در انگشت اشاره قرار گرفته می‌شود تا به سوزن آسیبی نرسد.

11. 11. زیور‌های مربوط به کودکان

زیور‌های کودکان نیز از جمله زیورآلات اقوام ترکمن است. این زیور‌ها شامل طوق زنگوله دار دورپا، سکه دوزی روی لباس کودکان و کمان برای لباس کودک می‌باشد.

سخن آخر

در این مقاله درباره‌ی انواع زیورآلات اقوام ترکمن گفته شد. همچنین گفتیم که این قوم بیشتر از نقره برای ساخت زیورآلات خود استفاده می‌کنند. قوم با اصیل ترکمن، قومی است از آداب و سنن مختلف با عقاید مذهبی که نشانگر اصالت این قوم می‌باشد.

اگر زیورآلات اقوام اصیل ایرانی علاقه مندید پیضشنهاد می‌کنیم با زیورآلات قوم عرب ایران و زیورآلات قوم بلوچ نیز آشنا شوید.